Tìm hiểu loài Ong Dú (Loài ong không ngòi đốt) Tiếng Anh Stingless Bee ) là gì ?

Theo nghiên cứu từ các nhà sinh vật học trên thế giới những con ong không đốt thuộc bộ Meliponini, đã được con người biết và khai thác tổ chúng phục vụ mình từ rất lâu.

Ngày nay loài ong dú đã được khai thác là vật nuôi mang lại nguồn thu kinh tế đáng kể tại các vùng nông thôn, hay bìa rừng…Chủ yếu là khu vực Nam Mỹ … Đông Nam Á gồm các quốc gia Thailand, Malaysia, Indonexia ….và nay Việt Nam chúng ta đã dần hình thành các nhóm liên kết , trao đổi kiến … nhanh chóng thức nâng lên đến quy mô trang trại..được các ban ngành nông ngiệp chính quyền cấp huyện ( Huyện Châu Đức, tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu ) hỗ trợ như là một lĩnh vực mới đem lại nguồn thu kinh tế cho bà con nông dân.

Đặc điểm nổi bật loài Ong không đốt ( Stingless Bees )

Loài thụ phấn                                           

Loài ong đốt không xác định, Brazil. Nguồn: Wikipedia

Những con ong không đốt là loài thụ phấn tuyệt vời cho cây trồng và hoa. Chúng được biết đến là loài đến thăm hoa của 90 loài cây trồng và là loài thụ phấn hiệu quả cho 6 loài , bao gồm xoài, hạt mắc ca và dưa hấu, cà tím (cà tím), đồng thời góp phần thụ phấn cho 60 loài khác, chẳng hạn như dâu tây .

Cấu tạo tổ ong không đốt

Có nhiều cách xây tổ khác nhau, nhưng chúng có thể được làm từ sáp và nhựa, và bùn cũng có thể được thêm vào bởi ong thợ. Tổ ong không đốt thường được tìm thấy trong các hốc cây hoặc tường.

Loài ong kỳ lạ….

Theo quan điểm của tôi, đây là một trong những đàn ong thú vị nhất do có một số thói quen và hành vi khác thường.

Ví dụ:

Ptilotrigona lurida, P. pereneae và P. occidentalis

Những con ong này nuôi cấy nấm men liên quan đến phấn hoa. Men giúp làm khô và bảo quản sự sống của phấn hoa dự trữ trong tổ.

Những con ong này không thu thập phấn hoa hoặc mật hoa tươi từ hoa tươi theo cách mà các loài khác làm.
Thay vào đó, những con ong này thu thập thịt chết và cũng lấy đường từ việc ăn trái cây thối hoặc hoa chết, hoặc từ mật hoa ngoài hoa (tuyến thực vật tiết mật hoa phát triển bên ngoài hoa và không tham gia vào quá trình thụ phấn).
Dưới đây là hình ảnh Trigona hypogea ăn một con thằn lằn chết:

Rằng ong mật và ong vò vẽ có thể tiêu thụ dịch tiết mật của rệp trong thời gian gầy (tức là không có nhiều mật hoa có sẵn từ hoa), được nhiều người biết đến.

Tuy nhiên, loài ong không đốt Schwarzula coccidophila còn đi xa hơn thế!

Các nhà nghiên cứu, Camargo và Pedro ( 2002 ), đã quan sát hàng chục tổ ong ở Brazil (tổ ong được xây dựng trong đường hầm của ấu trùng bướm đêm). Côn trùng vảy (Cryptostigma sp.) được tìm thấy bám trên các bức tường của phòng trưng bày, bên trong tổ. 

Để đáp lại sự ‘bảo vệ’ và ‘chăm sóc’ từ ong, côn trùng vảy đã cung cấp cho ong không chỉ dịch ngọt (chất ngọt) mà còn cả sáp bổ sung mà ong có thể sử dụng để xây tổ . Dịch tiết sương mật là một sản phẩm phụ của nhựa cây mà côn trùng vảy ăn.

Những con ong khuyến khích côn trùng có vảy tiết ra sương mật bằng cách kích thích chúng. Những con ong này là loài duy nhất được biết đến có nguồn thức ăn và sản xuất sáp thường xuyên trong tổ của chúng. 

Mặc dù một số loài xây tổ trong các hốc cây, tường hoặc mặt đá, một số loài khác lại xây tổ ở những nơi khác. Ví dụ, các loài Partamona , chẳng hạn như Partamona batesi , xây tổ trong tổ của các loài côn trùng xã hội khác như mối hoặc kiến.

Thu hoạch mật ong không đốt ( Stingless Bees )

Ở một số quốc gia, một số loài ong không đốt được nuôi thay thế ong mật và tạo ra một lượng mật ong nhỏ. Chúng cũng có thể được ‘giữ’ không phải vì mục đích sản xuất mật ong mà vì lợi ích chung và hưởng lợi từ dịch vụ thụ phấn mà chúng cung cấp trong vườn.

cách sản xuất mật ong và thụ phấn cho cây trồng địa phương.

Những con ong không đốt, còn được gọi là ong meliponine, vây quanh các ô mật trong tổ của chúng. Mật ong của họ được sử dụng để giúp vết thương mau lành và điều trị nhiễm trùng – đồng thời mang lại sự hỗ trợ kinh tế cho những người chăn nuôi ở Amazon thuộc Peru.

Chúng có nhiều màu sắc: vàng, mã não, hoặc bồ công anh sọc và quế. Đôi mắt của chúng có thể có màu đen hạt, xám đá phiến hoặc thậm chí là xanh lục. Cơ thể của chúng có thể nhỏ như đậu lăng hoặc to như nho làm rượu vang. Nhưng điều đáng kinh ngạc nhất về loài ong không đốt là mật ong mà chúng tạo ra, ngày càng được săn lùng để làm thực phẩm và thuốc men.

Ở Amazon thuộc Peru, người ta mới bắt đầu nuôi một số trong số 175 loài ong không đốt khác nhau trong khu vực, hứa hẹn sẽ giúp ích cho những người nuôi ong và cộng đồng của họ. Trong lịch sử, loại mật ong này thường được thu hoạch từ tự nhiên bằng  phá hủy tổ chúng.

Nhưng trong vài năm gần đây, các nhà khoa học bao gồm Cesar Delgado , cùng với Instituto de Investigaciones de la Amazonía Peruana (IIAP), đang dạy mọi người cách nuôi và nuôi côn trùng theo những cách bền vững.

Nhà hóa sinh và Nhà thám hiểm Địa lý Quốc gia Rosa Vásquez Espinoza đang hợp tác với Delgado và các đồng nghiệp để hiểu rõ hơn về loài ong, những gì chúng thụ phấn và thành phần sinh hóa trong mật ong chữa bệnh của chúng.

Người nông dân, ở San Francisco, Peru, mở một đàn ong không đốt trên mảnh đất của mình. Người nuôi ong nuôi những con côn trùng này trong hộp gỗ để họ lấy mật mà ít gây hại cho ong.

Phải : Nhà hóa sinh Rosa Vásquez Espinoza giữ quả của cây achiote, được dùng làm thuốc nhuộm tự nhiên, để nấu ăn và điều trị táo bón. Giống như nhiều loài thực vật bản địa khác, một số loài có tầm quan trọng về mặt thương mại, achiote được thụ phấn bởi những con ong không ngòi đốt..

Ngoài việc bị mê hoặc bởi loài côn trùng và sản phẩm của chúng, cô còn muốn ủng hộ nghề nuôi ong không đốt vì tất cả những lợi ích mà loài ong mang lại cho cộng đồng nuôi chúng

Espinoza cho biết : “Những con ong không đốt đang mang lại sự sống cho Amazon,” bằng cách cung cấp mật ong chữa bệnh, thu nhập và lợi ích thụ phấn cho một khu vực đang cần giúp đỡ.  

Chất lỏng kỳ diệu’

Có một lịch sử lâu dài và phong phú về việc sử dụng mật ong làm thuốc, đặc biệt là vào thời cổ đại. Một số hồ sơ cho thấy người ta đã sử dụng mật ong như một loại dầu thơm, một loại thuốc gây say, một chất kích thích thần kinh hoặc như một loại thuốc độc . Nhiều nghiên cứu hiện đại cho thấy mật ong từ ong mật và ong không đốt có đặc tính kháng khuẩn, chống viêm và chữa lành vết thương .

Những con ong không đốt tạo ra mật ong bằng các hóa chất ngăn chặn sự phát triển của vi khuẩn và nấm, một biện pháp thích ứng để giữ cho chất này không bị hư hỏng ở vùng nhiệt đới. Với sự đa dạng sinh học thực vật ở Amazon và vô số loại hóa chất thực vật mà ong trộn vào mật và sáp, không có gì ngạc nhiên khi nó có giá trị y học. Thật vậy, một số người gọi loại mật ong này là “chất lỏng thần kỳ”.

Hiện tại, người dân ở vùng nhiệt đới đã sử dụng một số loại mật ong không đốt và sáp từ tổ ong của họ để điều trị nhiễm trùng đường hô hấp trên, các bệnh về da, các vấn đề về đường tiêu hóa và thậm chí để điều trị bệnh tiểu đường và ung thư. Mặc dù nghiên cứu đã bắt đầu đưa ra gợi ý hỗ trợ cho một số công dụng này nhưng phần lớn vẫn còn ở giai đoạn sơ bộ. David Roubik , chuyên gia về loài ong không đốt tại Viện Nghiên cứu Nhiệt đới Smithsonian ở Panama, cho biết cần phải có thêm nhiều nghiên cứu về lợi ích chữa bệnh của mật ong .

Một con ong không đốt đang ăn cây araza. Trái cây và mật ong từ ong thụ phấn cho cây Araza đã cho thấy bằng chứng sơ bộ về đặc tính chống ung thư.

Heriberto Vela Córdova, một người nuôi ong ở San Francisco, Peru, thành viên của cộng đồng bản địa Kukama-Kukamiria, cho biết: “Chúng tôi sử dụng mật ong làm thực phẩm và thuốc. “Đối với thực phẩm, chúng tôi dùng nó với cà phê, bánh mì. Đối với y học, chúng tôi sử dụng nó để điều trị viêm phế quản, viêm phổi, bỏng, cắt da, cảm lạnh, viêm khớp.” ( Tìm hiểu thêm: Thung lũng sa mạc này là nơi sinh sống của 500 loài ong, một kỷ lục thế giới .)

Pháp sư của rừng rậm

Trong hàng ngàn năm, người dân bản địa trên khắp vùng nhiệt đới Tân Thế giới đã thu hoạch mật ong từ hàng chục loài ong không đốt, còn được gọi là ong meliponine. Những loài côn trùng xã hội này hình thành các đàn có ong chúa và nhiều ong thợ. Đúng như tên gọi, những loài côn trùng này không thể chích và do đó nuôi ít nguy hiểm hơn so với ong mật châu Âu, loài không có nguồn gốc từ Tân Thế giới. Tuy nhiên, nhiều con ong meliponine có thể gây ra những vết cắn khó chịu bằng hàm dưới của chúng.

Ong không đốt là loài ong có hình dáng rất giống ong mật nhưng không có khả năng đốt. 

Khoảng 550 loài ong không đốt được tìm thấy trong một số chi là thành viên của tông Meliponini . Ong không đốt cũng có họ hàng với ong vò vẽ và ong thợ mộc. 

Austroplebeia , Melipona và Tetragonula là ba chi ong không đốt phổ biến.

Những con ong không đốt có ngòi đốt, nhưng chúng quá nhỏ nên không hữu dụng trong việc phòng thủ. Thay vì chích, những con ong không đốt sử dụng hàm dưới để cắn kẻ tấn công.

Không phải tất cả những con ong không đốt đều thuộc bộ tộc Meliponini – có nhiều loại ong không có ngòi đốt, và bộ tộc Meliponini chỉ bao gồm một số loài, bao gồm cả những con ong không đốt.

Những con ong không đốt có thể được tìm thấy ở đâu?

Châu Phi, Úc, Đông Nam Á và một phần của Châu Mỹ là những khu vực chính có loài ong không đốt. Chúng thậm chí có thể được quan sát thấy ở những địa điểm này trong những tháng mát mẻ hơn vì chúng hoạt động quanh năm.

Ở những vùng ôn đới như Canada và Bắc Mỹ, không tìm thấy ong đốt. Nhiệt độ ở những khu vực này trở nên quá lạnh để những con ong không đốt có thể tồn tại.

Tại sao chúng được gọi là ong không đốt?

Con ong không đốt được đặt tên như vậy vì nó không đốt. Mặc dù có ngòi nhỏ nhưng ong không đốt hiếm khi chích và không dùng chúng để tự vệ. Tuy nhiên, những con ong không đốt có hàm dưới có thể dùng để cắn người và các động vật khác nếu bị đe dọa, đây là cơ chế bảo vệ chính của chúng.

Ngoài những con ong không đốt, còn có rất nhiều loài ong khác không có khả năng đốt và không phải tất cả chúng đều là thành viên của bộ tộc Meliponini . Vì vậy, không phải tất cả những con ong không có ngòi đều nhất thiết phải là những con ong không có ngòi đốt, điều này chỉ có ở bộ tộc.

Meliponini , tên khoa học của bộ tộc này, bắt nguồn từ một động từ tiếng Hy Lạp có nghĩa là làm việc cực nhọc. Có rất nhiều loài ong không đốt, mỗi loài có tên riêng.

Có rất nhiều loài ong không đốt, trong đó có một loài ăn trái cây và thịt thối rữa!

Hầu hết các loài ong không đốt đều thuộc chi Melipona , chi này cũng có ý nghĩa tương tự như Meliponini “ làm việc cực nhọc ” . Ngoài ra còn có chi Austroplebeia , được đặt tên theo các từ tiếng Latin có nghĩa là “miền nam” Austro và “dân thường” plebeius.

Ong đốt còn được gọi là ong mồ hôi và ong túi đường. Tên của những con ong không đốt khác nhau tùy theo khu vực nơi chúng được tìm thấy. Ví dụ như ong mật bản địa Úc hay ong không đốt Maya. 

Ngoài ra, những con ong không đốt còn được đặt tên là Xunan Kab của người Maya, có nghĩa là “ong hoàng gia”.

Làm thế nào để xác định một con ong không đốt

Một con ong không đốt có thể được nhận biết bằng màu đen đặc trưng của nó và thỉnh thoảng có những mảng màu vàng. Ngoài ra, ong không đốt có thể được nhận biết nhờ kích thước nhỏ, bụng tròn và hai bộ cánh.

Nhìn chung, ong keo kiệt có khuôn mặt trái xoan với cằm nhọn rõ rệt, râu ngắn và đôi mắt to hình bầu dục.

Vì những con ong không đốt có nhiều hình dạng khác nhau nên rất khó để xác định chúng chỉ bằng vẻ ngoài của chúng. Hành vi và tổ ong của ong đốt giúp xác định thêm loài.

Nơi tìm thấy chúng sinh sống?

Những con ong không đốt có tính xã hội cao, có nghĩa là chúng sống cùng nhau trong tổ và sản xuất mật ong. Tổ của ong đốt thường được tìm thấy trong những khoảng trống như thân cây, tổ mối và thậm chí cả trong các bức tường.

Những người nuôi ong đốt đã thuần hóa thường nuôi chúng trong chậu hoa hoặc hộp gỗ. Chỉ có một loài ong không đốt, Dactylurina staudingeri , tự xây tổ mà không sử dụng khoang có sẵn để xây tổ.

Để xây tổ, những con ong keo kiệt tìm kiếm các vật liệu như nhựa cây và bùn.

Khi thời tiết bất lợi, chẳng hạn như lạnh, nhiều mây hoặc mưa, những con ong keo kiệt sẽ ở trong tổ của chúng. Những con ong không đốt thích những ngày nắng với nhiệt độ ấm áp để tìm kiếm thức ăn và giao phối.

Mặc dù loài ong không đốt có ngòi đốt nhưng phần lớn nó không có tác dụng. Kết quả là chúng sử dụng vết cắn để bảo vệ tổ của mình.

Ấu trùng của những con ong không đốt được đặt trong các thùng chứa hình lục giác làm từ sáp ong và nhựa cây do thực vật tạo ra. Những con ong không đốt dự trữ mật ong và phấn hoa trong những thùng chứa này và đẻ một quả trứng vào mỗi thùng.

Trong số các loài ong không đốt, tổ chức của các tế bào này rất khác nhau. Ở một số loài ong không đốt, các tế bào được sắp xếp thành hình xoắn ốc, trong khi ở những loài khác, chúng được sắp xếp ngẫu nhiên.

Tất cả các tế bào, cũng như phần còn lại của tổ và các ống dẫn vào, đều được lót bằng sáp và nhựa. Điều này mang lại sự bảo vệ và tránh nước không mong muốn xâm nhập vào tổ.

Ong không chích và ong mật

Mặc dù ong không đốt rất giống với ong mật nhưng có một số điểm khác biệt chính. Bảng dưới đây để phác thảo những khác biệt này.

Một đàn ong dú lớn đến mức nào?

Trong một đàn ong không đốt, có thể có từ 300 đến 80.000 con ong, tùy thuộc vào loài. Có một số loại ong không đốt, mỗi loại có chức năng riêng. Điều này bao gồm công nhân, máy bay không người lái, binh lính và nữ hoàng.

Đó là những con ong không đốt thợ thu thập thức ăn cho tổ, những con ong chúa không đốt tạo ra trứng cho thế hệ tiếp theo, và những con ong không đốt không người lái cung cấp phân bón cho ong chúa. Phần lớn thuộc địa bao gồm những con ong thợ.

Một số loài ong không đốt có ong lính bảo vệ tổ của chúng. Ong lính có mặt ở ít nhất 10 loài ong không đốt. Ong lính khác biệt về thể chất với những con ong không đốt khác ở chỗ chúng lớn hơn và có màu sắc khác. Trong số các loài này có Tetragonisca angustula và Tetragonisca fiebrigi.

Những con ong dú ăn gì?

Thông thường, những con ong keo kiệt ăn mật hoa và phấn hoa từ hoa. Tuy nhiên, có một số loài ong không đốt ăn trái cây thối rữa hoặc thậm chí là thịt chết. 

Những con ong đốt trưởng thành tiêu thụ mật hoa để lấy năng lượng và thu thập phấn hoa để tạo ra những quả bóng protein mà ong chúa sẽ đẻ trứng vào đó.

Cách ong dú thụ phấn?

Sự đa dạng của loài ong keo kiệt khiến chúng trở thành loài thụ phấn quan trọng. Quá trình thụ phấn xảy ra khi những con ong không đốt chuyển phấn hoa từ hoa này sang hoa khác trong khi ăn những bông hoa mà chúng ghé thăm.

Những con ong không đốt là loài thụ phấn buzz, nghĩa là chúng rung những bông hoa để rũ phấn hoa ra khỏi bao phấn.

Hạt phấn hoa được thu thập bởi những sợi lông nhỏ trên cơ thể của những con ong không đốt. Những hạt phấn hoa này sau đó sẽ được những con ong không đốt mang về tổ. Tuy nhiên, hạt phấn hoa thường rơi ra từ những con ong không đốt, đó là cách quá trình thụ phấn diễn ra giữa các bông hoa. 

Do đó, những con ong keo kiệt đóng vai trò quan trọng trong quá trình thụ phấn.

Ong dú có làm mật ong không?

Những con ong không đốt có sản xuất mật ong và chúng thường được nuôi vì lý do này. Mật ong do những con ong không đốt tạo ra có thể ăn được, có mùi vị dễ chịu đối với hầu hết mọi người và có thể có một số lợi ích chữa bệnh.

 Vì mật ong không đốt có đặc tính kháng sinh và chống oxy hóa nên nó có thể có lợi khi ăn và bôi lên vết thương.

Những con ong không đốt trữ mật trong những chiếc bình nhỏ trong tổ, khiến việc lấy mật trở nên khó khăn. Do đó, mật ong không đốt có giá tương đối đắt; đến mật ong do ong mật sản xuất. 

Ngoài ra, đàn ong không đốt nhỏ hơn nhiều so với đàn ong mật. Do đó, cần phải duy trì một số lượng lớn các đàn ong không đốt để sản xuất một lượng mật ong đáng kể cho mục đích thương mại. Kết quả là giá mật ong keo kiệt bị ảnh hưởng.

Người nuôi ong có giữ những con ong dú để lấy mật không?

Mật ong do những con ong không đốt tạo ra có giá trị cao, đó là lý do tại sao những người nuôi ong nuôi chúng như thú cưng và sử dụng mật ong của chúng cho nhiều mục đích khác nhau.

Malipona margata , một loài ong không đốt, có thể sản xuất gần một gallon mật ong mỗi năm chỉ với 300 con ong trong một tổ.

Tỷ lệ sản xuất mật ong rất cao đối với tất cả các loài ong không đốt. Ở cấp độ đàn, ong không đốt tạo ra ít mật hơn so với tổ ong mật truyền thống do có ít ong hơn. Tuy nhiên, những con ong không đốt tạo ra nhiều mật hơn mỗi con ong mật.

Chỉ có sự sẵn có của hoa để lấy mật và phấn hoa mới hạn chế việc sản xuất mật ong không đốt. Điều bắt buộc đối với những người nuôi ong là phải cung cấp cho những con ong không đốt nhiều loại hoa khác nhau.

Dược tính và hương vị thơm ngon khiến mật ong không đốt trở nên vô cùng quý giá.

Mặc dù có đàn ong nhỏ hơn ong mật truyền thống nhưng những con ong không đốt lại tạo ra nhiều mật hơn trên mỗi con ong.

Lý do giá cao là do người ta phải duy trì một số lượng lớn đàn ong không đốt để tạo ra lượng mật tương đương với một đàn ong mật. Ngoài ra, chi phí lấy mật từ các tổ ong không đốt cũng cao hơn so với các tổ ong mật.

Vì mật ong không đốt có hàm lượng nước cao hơn mật ong mật nên phải được tiệt trùng. Do quá trình thanh trùng, mật ong không đốt có nhiều khả năng bị hỏng. Vì lý do này, mật ong không đốt cũng phải được bảo quản trong tủ lạnh.

Trong nhiều thế kỷ, người Maya đã nuôi những con ong không đốt để lấy mật và các đặc tính chữa bệnh của nó. Văn hóa Maya thậm chí còn coi loài ong không đốt là linh thiêng.

Ong Stingless có cắn không?

Những con ong không đốt có khả năng cắn để bảo vệ tổ của chúng. Những con ong không đốt sử dụng hàm dưới để cắn để tự vệ thay vì đốt. Ở một số loài ong không đốt, nọc độc tiết ra khi cắn và điều này có thể gây đau và ngứa dữ dội.

Một số loài ong không đốt, bao gồm cả loài Trigona , có biểu hiện hung dữ hơn những loài khác. [5] Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu, vết cắn của ong không đốt gây ra ít đau đớn hơn nhiều so với vết cắn của ong mật. 

Có một số loài ong keo kiệt sẵn sàng mất đi đôi cánh của mình để tiếp tục cắn khi nhận thấy mối đe dọa.

Sinh sản và vòng đời của ong đốt

Những con ong chúa không đốt ong giao phối với một con ong duy nhất và thu thập tinh trùng cần thiết để thụ tinh cho trứng của chúng. Nữ hoàng và ong đốt không người lái giao phối giữa không trung, bay trong suốt quá trình giao phối. Sau đó, ong chúa không đốt trở về tổ và đẻ một quả trứng vào mỗi ô sáp.

Cả trứng được thụ tinh và trứng không được thụ tinh đều do ong chúa đẻ ra. Một quả trứng không được thụ tinh sẽ phát triển thành một con ong không có ngòi đốt. Trứng ong không đốt được thụ tinh sẽ phát triển thành ong thợ hoặc ong chúa tùy thuộc vào số lượng và loại thức ăn chúng được đẻ.

Trứng ong đốt được đẻ riêng lẻ trong các tế bào sáp bên trong tổ. Mỗi ấu trùng được cung cấp một tế bào riêng, tế bào này được phong ấn cho đến khi trở thành một con ong trưởng thành không đốt.

Khi ong thợ không đốt nở ra, chúng bắt đầu hỗ trợ ong chúa bằng cách tìm kiếm thức ăn, bảo vệ tổ và cho ấu trùng ăn. 

Sau khi nở, ong đốt không người lái giao phối với ong chúa từ các đàn khác để thúc đẩy sinh sản và sinh sống trong đàn.

Đôi khi, những con ong keo kiệt tụ lại. Nó xảy ra khi có nguồn tài nguyên dồi dào và đàn ong không đốt phát triển quá lớn đối với một ong chúa duy nhất. Một đàn ong không đốt mới sẽ hình thành cùng với ong chúa và rời khỏi tổ cũ. Điều này được gọi là tràn ngập.

Bảng sau đây so sánh các hành vi bất thường của bốn loài ong không đốt: